Bilimsel gelişmeler, bilim insanlarının yaptıkları araştırmaları yayınlamaları ile duyurulur. Bu yazıda, tanışmamış olanlar için bilimsel yayınların özelliklerine değineceğim.
Ama isterseniz bu konuda birkaç Yalansavar yazarı olarak yaptığımız söyleşiyi dinleyebilirsiniz:
En önemli bilimsel yayınlar, süreli bilim dergilerinde yapılır. Bu dergiler, dergi bayilerinde rastladığımız Bilim ve Teknik gibi dergiler değil, yalnızca abone olanların edinebildiği ya da ilgilenenlerin üniversite kütüphanelerinde bulabilecekleri yayınlardır.
Bilimsel dergilerde bilim insanlarının araştırma sonuçlarını veya yorumlarını bizzat anlattıkları makaleler bulunur. Bu makalelere baktığınızda ilk dikkatinizi çekecek olan, makalenin sayfada sade bir şekilde yerleştirildiği, ve bölümlerinin birbirinden ayrıldığıdır. Öncelikle makalenin başlığı ve yazarları belirtilir, hemen ardından da makalede anlatılanların bir özeti verilir. Bu özetler, milyonlarca makale bulunduran dergi arşivlerinde ve veritabanlarında sizi ilgilendiren makaleleri bulmanız açısından çok önemlidir.
Bir bilimsel makalede bir araştırma sonucu anlatılıyorsa, ona “araştırma makalesi” veya “özgün katkı” denir. Diğer bir tür makale ise yeni bir araştırmayı tarif etmez, belli bir konuda daha önce yayınlanmış araştırmaların sonuçlarının değerlendirilmesi ve tartışılması amacıyla, konunun uzmanı tarafından yazılmışlardır. Buna derleme makalesi denir. Ayrıca bilim adamlarının yayınlanmış makalelere cevaben gönderdikleri kısa notlar da mektup ya da yazışma başlığı altında yayınlanır.
Bunları sıra ile görelim:
Araştırma makaleleri
Bilimsel dergilerdeki en önemli yayınlar, araştırma makaleleridir. Bu makaleler, bilim insanları tarafından, yaptıkları bilimsel çalışmaların sonuçlarının bilim dünyasına duyurulması amacıyla yazılır ve dergilere yayınlanması amacıyla gönderilir. Ancak her makale her yerde yayınlanmaz. Makaleler dergilere gönderildikten sonra, o derginin yetkililerince hakem denen uzmanlara denetlettirilir. Hakem denetiminden geçen makaleler yayınlanır. Hakem denetiminden başka bir yazıya bırakıyorum, şimdi araştırma makalelerinin genel hatlarından bahsedeceğim.
Şekil 1. Bir araştırma makalesinin ilk ve 10. sayfaları (Kaynak: Byrne vd., 2014)
Araştırma makalelerinde, yukarıda belirttiğim başlık ve özetin ardından, belli bölümler gelir:
(1) Giriş: Bu bölümde bu deneyin altındaki kuramsal zemin anlatılır: Böyle bir deney yapmak bu araştırmacıların aklına nereden geldi? Daha önce bu konuda yapılmış hangi çalışmalardan yola çıktılar? Bu yeni çalışmada neyi hedeflediler ve bunun önemi nedir? …gibi soruların cevapları verilir.
(2) Yöntem ve malzemeler: Burada malzeme ve yöntemler deneyin başkaları tarafından tekrarlanabilmesine imkân verecek kadar ayrıntılı olarak anlatılır. Meselâ, kullanılan önemli malzemelerin miktarları, dozları, markaları verilir. Bu, iki işe yarar: Birincisi, deney yöntemine dair eleştirilerin yapılmasına imkân tanır. İkincisi, bu yöntem ve sonuçları ya kendi araştırmalarında kullanmak için ya da bu makalenin sonuçlarını şüpheyle karşıladığı için tekrarlamak isteyenlere ayrıntılı bir kılavuz sağlar.
(3) Sonuçlar: Burada, araştırmanın sonuçları fazla yorum katmadan anlatılır. Bulunanlar yazı ile anlatılır ve şekillerle desteklenir. Şekiller arasında, sonuçlardan elde edilen fotoğraflar veya başka görüntüler, ve/veya istatistik tahlilleri içeren grafikler bulunur.
(4) Tartışma ve sonuç: Bu bölümde ise elde edilen sonuçlar, ilgili başka araştırmaların ışığında yorumlanır ve şu soruların cevapları anlatılır: Bu anlatılan araştırmada elde edilen veriler ne anlama gelmektedir? Bu sonuçlar, diğer benzeri araştırmaların sonuçlarıyla uyumlu mudur? Bunlar mukayese edilirse ne anlaşılır? Bu sonuçların pratik faydaları (meselâ yeni bir tedavi yöntemi) var mıdır? Bu araştırmanın sonuçlarının doğurduğu yeni sorular nelerdir? Araştırmacılar, şimdi ne gibi deneyler yapmak niyetindedirler?
Bunlardan başka, makalede yazarların çalıştıkları kurumlar, iletişim adresleri belirtilir, ve yazarların bu çalışmalardan herhangi şahsi bir çıkarı olup olmadığı da bildirilir. Son olarak, makalenin sonunda, makale içinde atıf yapılan bilimsel yayınların bir listesi yer alır.
Araştırma makalesine çocuk sağlığı ve hastalıkları alanından Türkçe bir örnek olarak aşağıdaki makaleyi inceleyebilirsiniz:
Tülay Tarsuslu ve Ferda Dokuztuğ: Spastik kuadriparetik serebral paralizili çocuklarda kalça problemlerine neden olan değişik faktörlerin incelenmesi.Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi 2008, Cilt 51, Sayı 2, Sayfa 86-90.
Derleme makaleleri
Bu tür makalelerin amacı, belli ve sınırlı bir konuda yayınlanmış araştırmaları birleştirerek ve karşılaştırarak okuyucuyu o konudaki gelişmeler hakkında aydınlatmaktır. Bu tür makaleler, genelde o konuda araştırmaları olan ve konuyu iyi bilen kişiler tarafından yapılır. Bu makalelerin yazılış şekli, araştırma makalelerinnkinden daha serbesttir. Araştırma makalelerinde olduğu gibi yazının özeti verilir.
Ana metinde ise, konuya kısa bir girişten sonra, yazarlar görüşlerine dair yayınlardan bahseder, bunların konuyla ilgisini açıklar, verileri karşılaştırır ve görüşlerini ileri sürerler. Böylelikle okuyuculara, bilimsel verilerle desteklenmiş bir tartışma sunulmuş olur.
Bunun yanı sıra, bir konuda daha önce yayınlanmış araştırmaların verilerini doğrudan doğruya bir araya getirerek bir sonuca varmaya çalışan değerlendirmeler de vardır. Bunların bazıları o konuda araştırmacıların belirlediği araştırmaları kapsar (meta-analiz). Bazıları ise baştan bir tarama yöntemi ve kalite ölçütü belirleyerek buna uyan araştırmaları, sonucu ne olursa olsun bir araya getirir (sistematik analiz). Sistematik analizler meta-analizlere tercih edilir.
Derleme makalesine ise nöroloji (sinir hastalıkları) alanından bir örnek verelim:
Mehmet Karataş: Multiple Sklerozda Ayırıcı Tanı. Journal of Neurological Sciences (Turkish) 2008, Cilt 25, Sayı 2, Sayfa 171-184.
Yazışmalar
Bunlar ise bir dergide kısa bir süre (genelde en fazla 6 ay) önce yayınlanmış bir makalede öne sürülen görüşlerle uyumlu veya çelişkili destek olacak veya karşı gelecek deneysel veri ve bulguları, ya da diğer bilgi ve görüşleri ileri süren kısa notlardır. Yazışma, mektup, editöre mektup başlığı altında geçebilirler.
Çocuk sağlığı ve hastalıkları alanından yazışma örneklerini şu sayfada bulabilirsiniz:
Editöre mektup. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi 2008, Cilt 51, Sayı 1, Sayfa 73-74
Sonuç
Özetle, araştırma makaleleriyle yeni araştırma sonuçları duyurulur. Derleme makaleleriyle önceden duyurulmuş araştırma sonuçları değerlendirilir. Yazışmalarla da bu sonuçlar ve değerlendirmeler tartışılır.
Yularıda hakem denetimi adlı bir süreçten bahsetmiştim. Bilimsel yayınlar bu denetimden geçirilerek yayınlanır. Bir sonraki yazımda bu denetim süreci hakkında bilgi vereceğim. Ayrı bir yazıda da makalelerin bilim dünyasına etkisini ölçmek için kullanılan “atıf”lar konusunu tartışacağım.
Resimlerin kaynakları
- Şekil 1: Byrne vd., 2014.
- Ana sayfa: Flickr
